گروه نرم افزاری آسمان

[سوره آلعمران ( 3): آیه 6] ....



ص : 62
اشاره
( هُوَ الَّذِي یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ( 6
ترجمه و شرح .... ص : 62
خداوند متعال در این آیه شریفه از کمال قدرت و توانائی خود و از پیدایش مجهول کودك در تاریکی زهدان سخن بمیان آورده
صفحه 47 از 222
و بیان میکند که اراده اوست که شما را در درون پیچیده رحمها صورت میدهد و نقش میبندد و همچنین بر مسیحیها تذکر میدهد
که صورت بندي آفریدهها در بچهدان مادرها بتقدیر خداوند است و عیسی علیه السّلام هم از آنهائی است که بقدرت خدا در رحم
مادر چهره بندي شده است و اگر حضرت عیسی علیه السّلام شریک خدا بود نبایستی مثل دیگر آفریدهها صورت بندي شود.
زیبنده ستایش آن آفریدگاري است کارد چنین دل آویز نقش ز ماء و طینی
لذا میفرماید:
اوست که شما را در زهدان مادرها چنانکه میخواهد و بهر صفت و هیئتی که مشیتش تعلق بگیرد نر، ماده، خنثی، زشت، زیبا،
کوتاه، بلند، سیاه سفید، توانا، ناتوان، تام یا ناقص صورت بندي میکند و عیسی علیه السّلام بکسی صورت أنوار العرفان فی تفسیر
ص: 63
نبخشیده بلکه خود او نیز مانند سایر آفریدهشدگان در رحم مادر صورت پذیرفته است و چگونه ممکن است که او خدا و معبود
باشد بنابراین معبودي جز آن خداوند توانا و حکیم نیست زیرا بر ساختن و صورت دادن مقتدر است و میداند چگونه و براي چه
صورت میدهد و پشت سر این صورت و شکل چه خواهد بود.
(6)
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 63
او به زهدانها کند نقش صور آنچه خواهد از مشیت و از اثر
نیست معبودي جز آن پروردگار کو بر اشیاء غالب است و راست کار
(6)
ص: 64
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 64
صورت- بمعنی نقش، چهره، شکل و جمعش صور بر وزن صرد است و تصویر- بمعنی شکل دادن، بمثال، شبیه و جمعش تصاویر
است مانند:
یعنی شما را تصویر کرد و چهرههاي شما را نیکو قرار داد. «1» وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ
و از این ماده است:
مصور بمعنی شکل دهنده که از اسماء الحسنی است چنانکه در این آیه مبارکه میفرماید:
البته تصویر بانسان اختصاص ندارد بلکه شامل تمام موجودات است. «2» هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی
رحم- کلمه رحم بر دو معنی بکار برده میشود.
1 ) ی ن ع م ب ش ی و خ ه ک ز ا کی م ح ر ج ر ا خ ه د ش د ن ش ا ب و ش ع م ج م ا ح ر ا ت س ا ه ک ن ا ن چ ر د ن ی ا ه ی آ ه ف ی ر ش د ی ا م ر ف ی م : )__________________________________________________
1) آیه 64 سوره غافر )
2) آیه 64 سوره حشر )
صفحه 48 از 222
ص: 65
1) بمعنی زهدان- بچهدان چنانکه خداوند متعال میفرماید: ) «1» وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ
و بنا بنوشته مفردات کلمه رحم در قرآن مجید همیشه بصورت جمع بکار برده «2» وَ لا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحامِهِنَّ
شده است.
و ذو رحم بمعنی صاحب قرابت ذوي الارحام بمعنی صاحبان قرابت میباشد.
__________________________________________________
1) آیه 1 سوره نساء. )
2) آیه 228 سوره بقره )
ص: 66
توضیحات .... ص : 66
و چهارصد و چهل و هشت کلمه و چهارده هزار و پانصد و بیست حرف «1» 1) سوره آل عمران باتفاق مفسرین داراي دویست آیه )
است که همه آیاتش در مدینه نازل گشته و بیشتر آیاتش در باره دعوت مؤمنین بحمایت از اسلام و استقامت در راه پیشبرد هدفهاي
اسلامی و نفی عقائد باطل میباشد و چون از آیه 32 به بعد بذکر داستان آل عمران پرداخته لذا بنام سوره آل عمران نامیده شده
است.
و مراد از آل عمران کسانی هستند که نسبا و اطاعۀ و عملا بعمران منسوب بودهاند و بنام عمران سه نفر داریم:
1) پدر حضرت موسی و هارون. )
2) پدر حضرت مریم که فاصله این دو عمران طبق نوشته مورخین هزار و هشتصد سال بوده است. )
3) پدر حضرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام که کنیهاش ابی طالب و نامش عمران بود و سوره بقره با بیان توحید و ایمان بخدا )
پایان پذیرفت و این سوره نیز با آیاتی در زمینه اثبات توحید و یکتاپرستی آغاز گردیده و اشاره میکند به این که آفریدگار ما
همیشه زنده و پاینده بوده و حیات حقیقی دارد و فنا و تغییر در آن راه ندارد و هیچ قدرتی نمیتواند جلو اراده او را بگیرد و
کتابهاي آسمانی و پس از
__________________________________________________
1) جز بسمله )
ص: 67
همه آنها قرآن را براي هدایت و سعادت بشر و تمیز حق از باطل فرستاده است و مطالب این سوره آنچنان بهم مربوط و متناسبند
بقول یکی از مفسرین عالیقدر شیعه گویا همه آنها یکجا نازل شدهاند.
2) دو صفت حی و قیوم چنانکه بسیاري از مفسرین نوشتهاند اسم اعظم الهی است و علماء الهی براي رسیدن بمراتب عالیه حیات )
قلبی و استغناء از تمام ما سوي اللّه بذکر یا حی یا قیوم با رعایت سر عددي آن اهتمام داشتهاند زیرا حیات منشاء علم و قدرت و باقی
اوصاف کمال است.
قیوم اشاره بآن حقیقتی است که قائم بذات خود و قوام تمام موجودات بقیومیت اوست هر کجا کمالی و بهائی یافت شود جز
نماینده و مظهر آن فرد ازلی چیز دیگري نخواهد بود بعبارت دیگر هر صفت و فضیلتی که در ممکن پیدا شود و به وي منسوب
گردد عرض و خارج از ذات اوست بر خلاف واجب که هر صفت و کمالی که باو نسبت داده میشود عین ذات و عین هویت
صفحه 49 از 222
مطلقه او خواهد بود چنانکه در این آیه میفرماید:
«1» یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ
آن خداوندي که هستی ذات اوست جمله اشیاء مصحف آیات اوست
و در آیه شریفه:
__________________________________________________
1) آیه 10 سوره فاطر. )
ص: 68
قیام خود را بهمه شئون نفسانی سلسله بشر اثبات نموده که هرگز کسی نتواند بنفوس «1» أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَ بَتْ
بشري و بحالات گوناگون آنان قیام نماید و به کمالی که در نظر است سوق دهد جز آفریدگار جهان و همچنین در آیه مبارکه:
طرز قیام بامور و نیازها را تفسیر نموده که جز به مقتضاي حکمت بطور عدل و داد قیام «2» قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ
نخواهد نمود و هر چه را که شایسته است ارزانی داشته و از موهبت بر غیر مورد خودداري خواهد کرد.
3) مراد از کلمه کتاب در آیه مبارکه: نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ قرآن مجید است که در ظرف 23 سال تدریجا بر پیامبر اکرم صلّی )
اللّه علیه و آله با شرایط زمان و استعدادها و نیازها و مسائل هدایتی و احکام آن نازل گردیده است بر خلاف تورات و انجیل که
جملۀ و دفعۀ نازل شده است، لذا از قرآن تعبیر به تنزیل و از تورات و انجیل به انزال فرموده است زیرا تنزیل فرود آمدن تدریجی و
انزال فرود آمدن دفعی است و در آیاتیکه از قرآن تعبیر بانزال گردیده مراد فرود آمدن و نزول قرآن از لوح محفوظ بآسمان دنیا
است چنانکه در این آیه شریفه فرموده است:
«3» إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَۀِ الْقَدْرِ
__________________________________________________
1) آیه 33 سوره رعد. )
2) آیه 19 سوره آل عمران. )
3) آیه 1 سوره قدر عمران )
ص: 69
و اما کسانیکه به عنوان نقض و اعتراض گفتهاند که کلمه تنزیل در موارد غیر تدریجی نیز استعمال شده چنانکه خداوند متعال در
این آیه فرموده است:
و همچنین در آیه دیگر فرموده: «1» لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَۀً واحِدَةً
و امثال اینها که مفید معناي غیر تدریجی است. علامه طباطبائی رحمۀ اللّه علیه در تفسیر المیزان بآنها چنین «2» لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَۀٌ
جواب داده است.
مراد از تدریج در نزول آن نیست که میان هر دو جزئی از اجزاء شیء مرکب زمان معتدّ بهی فاصله شود بلکه منظور این است که:
اشیاء مرکبی که بوجود اجزائشان وجود خارجی پیدا میکنند یکمرتبه باین لحاظ در نظر گرفته میشوند که وجودشان بسته بوجود
جمیع اجزاء من حیث المجموع است در این صورت آن شیء مرکّب امر واحد غیر منقسم محسوب شده و در مقام تعبیر از آن با
انزال تعبیر آورده میشود و به همین اعتبار در آیه شریفه:
فرستادن باران را با انزل تعبیر فرموده است. «3» أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً
__________________________________________________
صفحه 50 از 222
1) آیه 32 سوره فرقان )
2) آیه 37 سوره انعام )
3) آیه 17 سوره رعد )
ص: 70
و یکمرتبه آن را بلحاظ اینکه وجودش بسته بوجود اجزائی است که یکی پس از دیگري میآید در نظر میگیریم اعمّ از اینکه در
این تعقیب اجزاء زمان معتدّ بهی هم فاصله شود یا همگی در یک زمان متّصل واحد بیایند در این صورت مصداق تدریج شده و در
مقام تعبیر از آن با تنزیل تعبیر خواهد شد چنانکه میفرماید.
که از فرستادن باران تعبیر به تنزل شده است. «1» وَ هُوَ الَّذِي یُنَزِّلُ الْغَیْثَ
اگر کسی بگوید که چگونه پیش از آنکه تمام قرآن نازل شود و یا نوشته شده و جمعآوري گردد بآن لفظ کتاب اطلاق گردیده
چنانکه در آیه مورد بحث و آیه.
و غیر از اینها گفته شده است. «3» و آیه کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ «2» هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ
راغب در جواب این اعتراض چنین گفته است که: مراد از کتاب کلام است زیرا گاهی بکلام کتاب گفته میشود که حروف در
تلفظ بهم منضم و با هم جمع میشوند و لذا به کلام خدا با آنکه نوشته نشده کتاب اطلاق گردیده است.
__________________________________________________
1) آیه 28 سوره شوري [.....] )
2) آیه 7 سوره آل عمران. )
3) آیه 2 سوره اعراف. )
ص: 71
ولی صاحب المنار در جواب این مطلب چنین مینویسد که: عدم نزول همه قرآن مانع اطلاق کتاب بر آن نخواهد بود زیرا در موقع
اطلاق این کلمه قسمت مهمی از قرآن نازل شده بود و اشاره بهمه قرآن اشاره بر این است که خدا وعده کتاب کامل را که برسول
اکرم صلّی اللّه علیه و آله داده بود بانجام خواهد رساند اما صاحب قاموس قرآن میگوید مراد از کتاب در اینگونه موارد آیات نازل
شده و آیاتی است که در علم خدا بوده و نازل خواهد شد و آنچه در قلب پیامبر اکرم بود زیرا قرآن همگی بقلب آن حضرت نازل
شده بود لذا مراد از کتاب همه قرآن است نه بعضی و نه سورهاي از آن.
4) منظور از کلمه بالحق یعنی خبرهاي آن مطابق با واقع و حقیقت بود و صادق و درست است و باطل در آن راه ندارد یا اینکه این )
کتاب را از روي حکمت و مصلحتی که ایجاب میکرد بر تو فرستاد که در صورت اول حق بمعناي صدق و در صورت دوم بمعناي
حکمت میباشد ولی در نزول قرآن هر دو معنی منظور شده است.
5) برخی از مفسرین معتقدند که منظور از آیه. )
اهل کتاب میباشد. «1» إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ
و برخی دیگر گفتهاند چون جمله الذین کفروا قید و شرطی ندارد لذا شامل حال هر نوع کافري میشود خواه از یهود و نصاري باشد
یا از مسلمانها.
و در معناي مصدقا نیز دو وجه بیان شده است:
__________________________________________________
1) آیه 53 سوره بقره. )
صفحه 51 از 222
ص: 72
1) خبرها و مطالب قرآن با آنچه که در کتابهاي آسمانی قبلی گفته شده مطابقت دارد و استعمال کلمه تصدیق در معنی مطابقت )
در آیات دیگر قرآن نیز مشاهده میشود چنانکه در آیه 105 سوره صافات نیز میفرماید: قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا یعنی عمل تو مطابق خوابی
است که دیدهاي.
2) قرآن همه انبیاء سلف و کتابهاي آنان را تصدیق کرده و آنها را صحیح از طرف خدا میداند. )
و اما چرا بقرآن فرقان گفته میشود بخاطر این است که قرآن وسیله تمیز حق از باطل است و هر چیزي که حق را از باطل مشخص
سازد فرقان نامیده میشود ابو مسلم نیز این معنی را پذیرفته است.
و از بعضی از روایات استفاده میشود که فرقان بآیاتی گفته میشود که دستورهاي عمل و حلال و حرام و برنامههاي فردي و اجتماعی
در آن بیان شده باشد.
و همچنین در بعضی از آیات فرقان بمعجزات دهگانه حضرت موسی علیه السّلام اطلاق گردیده است چنانکه میفرماید:
.«1» وَ إِذْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ
و همچنین کلمه فرقان بعقل و روشن بینی نیز اطلاق شده است چنانکه میفرماید:
و از بعضی از مفسرین نقل شده که منظور از فرقان در این آیه مبارکه «2» إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً
__________________________________________________
1) آیه 53 سوره بقره. )
2) آیه 29 سوره انفال. )
ص: 73
برهان محکمی است که پیغمبر اسلام بوسیله آن بانصاري در مورد حضرت عیسی علیه السّلام محاجه نمود.
و برخی نیز آن را بمعناي کمک و یاري گرفتهاند و همچنین عدهاي آن را بمعنی معجزه میدانند که صاحب تفسیر کبیر نیز این معنی
را قبول کرده و مینویسد:
فرقان معجزاتی است که مقارن انزال کتب بود تا صدق و کذب مدعیان بوسیله آن مشخص گردد.
تفسیر قاضی نوشته که مقصود از فرقان همه کتابهاي آسمانی است که حق و باطل را از هم جدا میکنند.
و بنظر بعضی از مفسرین مراد از فرقان نصرت اهل اسلام بر کفار است.
و آیات الهی در آیه شریفه شامل قرآن- انبیاء- اوصیاء- ائمه طاهرین- معجزات صادره از آنها و همچنین فرمایشات آنان بوده و
منکرین هر یک از این مذکورات مورد استحقاق عذاب شدید الهی خواهد بود گر چه بعضی از مفسرین گفتهاند مورد آیه مبارکه
کافر بتمام آیات اسلامی است زیرا آیات جمع مضاف است و افاده عموم میکند و عذاب این گروه از سایر طبقات کفار سختتر و
شدیدتر خواهد شد و عذاب شدیدي که به کافر وعده داده شده منحصر بقیامت نیست بلکه در دنیا نیز اثر واقعی آن بر کافر و
عاصی میرسد زیرا آیه مزبور عذاب شدید را مقید بآخرت ننموده است و اینکه خداوند متعال در این آیه مبارکه خود را ذو انتقام
نامیده معنایش این نیست که خداوند متعال بعذاب بنده گنهکار تشفی مینماید زیرا خدا منزه از این است که تحت تأثیر واقع گردد
بلکه عذاب گنهکاران بعنوان مجازات و مکافات اعمال آنها است.
5) آیه مبارکه إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْءٌ اشاره دارد بر اینکه چیزي از ص: 74 )
خداوند متعال پوشیده نیست و خداوند آنچه در زمین است و با حس ظاهري درك میشود و آنچه در آسمان است و با حس
ظاهري درك نمیشود کاملا مطلع و آگاه است.
صفحه 52 از 222
و بقول برخی از مفسرین تعبیر به ارض و سماء در آیه شریفه دلالت دارد بر اینکه حق تعالی بتمام عوالم سفلی و علوي از عالم
عقول و مجردات و عالم نفوس و عالم مثال و عالم مادیات و فوق جمیع عوالم که علم ذات باشد آگاهی کامل داشته و چیزي از او
پوشیده نیست چنانکه در آیه دیگر میفرماید:
و غیر او هر که باشد و هر چه باشد علمش محدود است و لو از گذشته و «1» لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ
آینده نیز اطلاعی داشته باشد.
ولی مرحوم طبرسی در مجمع البیان مینویسد که این تعبیر به خاطر رعب و ترس بود و خداوند متعال بدینوسیله زنگ خطر را بصدا
درآورده و بهمه مسلمین و مخالفین بیدار باش میدهد که تمام اعمام و نیاتشان در کنترل ذات اقدس الهی است و اگر کسی از روي
غرض حکومت قرآن و پیامبري آورنده آن را نپذیرد قطعا بکیفر سختی که در آیه پیش بیان فرمودند گرفتار خواهد شد.
اما علامه طباطبائی در تفسیر المیزان در ذیل همین آیه مینویسد ممکن است گفته شود که مراد از فی الارض خود اعمال ظاهره و
جوارحی و از فی السماء قسمتهاي خفیه و پنهانی در قلوب افراد انسانی باشد چنانکه از آیه مبارکه:
__________________________________________________
1) آیه 3 سوره سباء. )
ص: 75
نیز استفاده میشود. «1» لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ
7) تفسیر طبري در ذیل آیه مبارکه هُوَ الَّذِي یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ مینویسد: )
این آیه بمسیحیها تذکر میدهد که صورتبندي آفریدهها در بچهدان مادران بتقدیر خداوند است و عیسی علیه السّلام هم از آنهائی
است که بقدرت خداوند متعال در رحم مادرش چهرهبندي شده است.
فخر رازي میگوید در این دو آیه اشارت لطیفی است که چیزي از خدا پوشیده نیست و اگر عیسی علیه السّلام هم حائز مرتبه و
مقام خدائی بود چیزي بر او پوشیده نمیشد و میتوانست ضررها را از خود دفع نماید.
و همچنین چهرهبندي از طرف خدا است و عیسی علیه السّلام هم اگر شریک خدا بود نبایستی در رحم مادرش مثل دیگر آفریدهها
صورتبندي میشد.
البته سنت الهی در بسیاري از موارد در خلق موجودات مبتنی بر علل و اسباب است اما نه همیشه و گر نه موقعیکه هیچ چیزي نبود و
جهانی و مخلوقی وجود نداشت چگونه آفرید؟ عیسی هم از همان مواردي است که با سنت همیشگی بوجود نیامده و خدا خواست
او را بدون تبعیت از سنت جاریه بیافریند و خواست او همیشه با ایجاد یکی است چنانکه در این آیه مبارکه فرموده است:
إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ.
__________________________________________________
1) آیه 284 سوره بقره. )
ص: 76
و بطور کلی از آثار قیمومیت پروردگار متعال شکلبندي و تدبیر افراد بشر است چه از لحاظ شکل جسمانی و چه از نظر روانی و
نیروي روحی که حقیقت انسانی است و هرگز موجودات در مسیر خود لحظهاي از تدبیر او خارج نیستند و چنانکه اجزاء بدن مانند
ذات بیشمار طبیعت در مسیر خود همیشه در تحول و تغییرند همچنان خاطرات و صور و اندیشههاي بشر نیز در تبدل و تغییر خواهند
بود زیرا در این نظام اختیار میدان عمل و فعالیت براي آنان آماده شده است.
8) تفسیر کشف الاسرار در ذیل این آیه مینویسد: )
صفحه 53 از 222
هو دو حرف است ها- واو، مخرج ها آخر حلق است و مخرج واو اول حلق و باین مطلب اشاره دارد که درآمد این حروف باوّل از
اوست و بازگشت آن در آخر باو است.
درویشی را در حال وله پرسیدند نام تو چیست گفت هو گفتند از کجا میآئی گفت هو گفتند چه میخواهی گفت هو گفتند مگر
بآنچه میگوئی اللّه را میخواهی؟ درویش که نام اللّه را شنید جان خویش را نثار این نام کرد و مرد.
نکته دیگري که در اینجا باید مورد دقت قرار بگیرد این است که برخی از مفسرین میگویند:
بعید نیست گفته شود که مرتبه تصور پس از مرتبه خلق است زیرا که خلق که لغت دیگر ابداع است از عدم و نیستی بوجود آوردن
است ولی تصویر اندازهگیري مخلوقات بر مبناي حکمت و باندازه مقدر هستی دادن در رحم مادر است چنانکه خداوند متعال در
بعضی از آیات میفرماید.
«1» وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَۀِ اسْجُدُوا لِآدَمَ
__________________________________________________
1) آیه 11 سوره اعراف. )
ص: 77
و خداوند متعال با جمله یصورکم میفهماند که فقط خداوند است اجزاء وجودي شما را در ابتداء کار و تکوین طوري تنظیم کرده
که منتهی بر انجام کارهایتان میگردد ولی بیچاره انسان خیال میکند که اراده و مشیت او اصالت داشته و بمیل خویش در عالم
تصرف مینماید و گمان میکند با اراده خویش نظم متصل هستی را شکافته و بر تقدیر الهی سبقت میگیرد با اینکه همه این امور
رشته تقدیر خدا است پس چرا باید مخلوقی همچون عیسی علیه السّلام بعنوان معبود انتخاب گردد در صورتی که مخلوقات در تمام
هستی خود و در تمام مراحل زندگی محتاج قدرت و حکمت او هستند.
ص: 78
روایات ..... ص : 78
1) ابی کعب از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله روایت کرده که فرمودند هر کس سوره آل عمران را بخواند خدا بهر آیتی از )
آن در پل دوزخ باو امانی عنایت فرماید.
2) از حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله روایت شده که فرمودند: بقره و آل عمران را بیاموزید آنها دو ستاره تابانند و فرداي )
قیامت بصورت دو فرشته درمیآید و خواننده خودشان را شفاعت نموده و به بهشت میبرند.
3) روایت شده هر کس سوره بقره و سوره آل عمران را در شب جمعه بخواند فرداي قیامت او را دو پر میدهند که بر صراط مانند )
طیور پرواز کند.
4) ابو امامه از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله روایت کرده که فرمودند: )
مهمترین و بزرگترین اسماء الهی در سه سوره بقره آل عمران- طه است عمر بن ابی سلمه میگوید در این باره بررسی نمودم هیچ
اسمی در این سه سوره مانند هم نیست مگر الْحَیُّ الْقَیُّومُ که سوره بقره لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ و در سوره آل عمران لا إِلهَ إِلَّا هُوَ
الْحَیُّ الْقَیُّومُ و در سوره طه عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ ذکر شده است.
5) از امیر المؤمنین علی علیه السّلام روایت شده که آنحضرت فرمودند: )
در جنگ بدر دیدم پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله پیشانی خود را بر خاك نهاده و خداي خویش را سجده میکرد و در سجده
تا اینکه فتح ص: 79 « یا حیّ یا قیّوم » پیوسته میگفت
صفحه 54 از 222
و پیروزي نصیب وي گردید.
6) عبد اللّه بن سنان از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمودند: )
فرقان آیات محکمی است که در کتاب است و همان است که پیغمبران پیشین را تصدیق میکند و همچنین تفسیر برهان از آن
حضرت نقل کرده که مراد از کتاب مجموع قرآن و از فرقان محکمات آن است و تفسیر صافی و آلاء الرحمن نیز همین معنی را
نقل کردهاند.
صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده که از آن حضرت پرسیدند ØљŠ 7) تفسیر نور الثقلین در ذیل آیه مبارکه و انزل الفرقان از رسول ا )
چرا قرآن را فرقان نامیدهاند حضرت فرمود:
لأنّه متفرّق الایات و السور ...
چون آیات و سور آن متفرق نازل شده است.
8) در کافی از امام محمّد باقر علیه السّلام در ذیل آیه: )
هُوَ الَّذِي یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ.
روایت کرده که: وقتی که خداوند متعال اراده فرماید که بشر را از ماده تناسلی پدر و مادر بیافریند نطفه را در رحم جایگزین نموده
و پس از چهل روز بصورت علقه و پس از هشتاد روز بصورت مضغه در میآورد و آنگاه دو فرشته را مأمور فرماید تا باو روح بدمند
و تعیین پسر یا دختر بودن وي انجام میگیرد و بتدریج اجزاء خلق شده و بآن دو فرشته دستور تعیین سرنوشت و مقدرات باقرار دادن
بداء و بازگشت صادر میشود که از روي پیشانی مادر آن را تعیین میکنند ص: 80
بوسیله دیکته یک فرشته و املاء فرشته دیگر این کار انجام میگیرد.
9) پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمودند: شقی و بدبخت از شکم مادر شقی و سعید و خوشبخت از شکم مادر سعید است. )
10 ) از امیر المؤمنین علی روایت شده که فرمودند هنگامیکه نطفه زن و مرد در رحم زن اجتماع نمایند هر کدام بیشتر باشد غلبه )
خواهد کرد اگر نطفه زن بیشتر باشد فرزند شبیه بدائیهاي خود میگردد و اگر نطفه مرد بیشتر شد فرزند به عموهاي خویش شبیه
خواهد بود.
11 ) حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام فرمودند: )
هرگاه خداوند متعال اراده کند خلقی را بیافریند کلیه شکل و صورتهائی را که بین وي و پدرش تا حضرت آدم بوده است در نظر
میگرد و سپس او را بشکل یکی از آنان میآفریند لذا کسی حق ندارد بگوید:
این فرزند بمن و به یکی از پدرانم شباهت ندارد.
ص: 8
تجزیه و ترکیب .... ص : 81
1) در آیه اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ بنا بعقیده بعضی از مفسرین لاء نفی و اله مبنی بر فتح اسم لا و خبرش موجود مقدر میباشد )
و نزد بعضی دیگر لاء بمعنی انتفی است و اله بحسب حقیقت فاعل انتفی یعنی خداي مستحق عبادت منتفی است مگر اللّه که
مستجمع جمیع صفات کمال است.
ولی بنظر زمخشري در کشاف لا اله خبر مقدم و الا هو مبتداي مؤخر است و احتیاجی بتقدیر خبر نیست بلکه اصل کلام چنین بوده
است:
اللّه اله اي مستحقّ للعبادة و حرف لا و الا براي افاده حصر آورده شده است و چون ضمیر موصوف واقع نمیشود لذا الحیّ القیّوم یا
صفحه 55 از 222
بدل است از هو یا خبر است بعد از خبر و یا هر دو خبرند بمبتداي محذوف یعنی آن کسیکه غیر از او خدائی نیست زنده است
بحیات ابدیه و پاینده است در ذات و صفات.
2) جمله نزل در آیه نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ فعل ماضی از باب تفعیل است و بر تکرار دلالت میکند. )
کلمه کتاب مصدر و بگفته راغب بمعنی مکتوب بکار برده میشود مانند:
ولی بنظر راغب کتاب اسم صحیفه است و آنچه در آن نوشته میشود چنانکه «1» وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ
__________________________________________________
1) آیه 44 سوره بقره. )
ص: 82
خداوند متعال در این آیه شریفه میفرماید:
و جمع کتاب کتب است چنانکه در این آیه مبارکه است: «1» یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ
مصدّقا- حال است از کتاب وَ هُديً لِلنَّاسِ بقولی حال است براي تورات و انجیل و بقولی مفعول لاجله میباشد. «2» فِیها کُتُبٌ قَیِّمَۀٌ
و اما کلمه فرقان در اصل مصدر است سپس در معنی فارق بکار برده شده و بهر چیزي که با آن میان حق و باطل فرق گذاشته
میشود اطلاق میگردد.
3) کلمه انتقام در جمله وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ مصدر از نقم ینقم نقما و نقوما که هم با من و هم با علی متعدي میشود و از ثلاثی )
مجرد این ماده چهار مورد در قرآن مجید آمده ولی از باب افتعال بصورت ماضی و مضارع و مصدر ده بار و به صورت اسم فاعل
سه بار بکار برده شده است.
4) کلمه ارض در جمله فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ همیشه در قرآن بصورت مفرد آمده ولی در روایات و نهج البلاغه بصورت جمع )
نیز (ارضون ارضین) آمده است و کلمه ارض در قرآن کریم چهارصد و شصت و یک بار بصورت مفرد ذکر گردیده است.
و علّت اینکه کلمه ارض همیشه در قرآن بصورت مفرد آمده بنظر صاحب
__________________________________________________
1) آیه 153 سوره نساء. )
2) آیه 3 سوره بینه )
ص: 83
قاموس قرآن بخاطر این است که آنچه غیر از زمین است نسبت بما آسمان حساب میشود گر چه خودش فی حد نفسه یک کره
زمین باشد مانند مریخ و غیر آن لذا براي ما یک زمین بیشتر نیست که زیر پاي ما قرار دارد.
و اما کلمه سماء مفرد و صد و بیست بار در قرآن مجید آمده است و جمعش سماوات است که صد و نود بار در کلام اللّه بیان
گردیده است و اصلش هم از سمو است که بمعنی رفعت و بلندي میباشد.
اما راغب باستناد آیه شریفه:
.«1» ثُمَّ اسْتَوي إِلَی السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ
که ضمیر سماء در این آیه مبارکه بصورت جمع آورده شده میگوید کلمه سماء بصورت مفرد و جمع هر دو بکار برده شده است
ولی بعضی از محققین آن را مفرد دانسته و گفتهاند جمع آمدنش به اعتبار ما بعد است که سبع سماوات بوده باشد زیرا سماء در آن
حال دخان و گاز غلیظ بوده و بتدریج رقیق شده و مبدل بهفت آسمان گردیده است چنانکه میفرماید.
ثُمَّ اسْتَوي إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ ...
صفحه 56 از 222
کلمه سماء هم مذکر و هم مؤنث استعمال شده است چنانکه میفرماید: «2» فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ
__________________________________________________
1) آیه 29 سوره بقره. )
2) آیه 11 و 12 سوره فصلت. )
ص: 84
و فعل لا یخفی استمرار را میرساند و کلمه و لا فی السّماء براي تأکید و توسیع فی الارض «2» إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ «1» السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ
است یعنی نه آنچه در زمین و در زیر پاي شما است بلکه آنچه در آسمان پهناور است نیز بخدا پوشیده نیست.
5) کلمه ارحام در جمله یصورکم فی الارحام جمع است و مفردش رحم بفتح راء و کسر حاء است لیکن در قرآن مجید بهمین )
معنی همیشه بصورت جمع آمده است چنانکه در این آیه مبارکه میفرماید:
«3» وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ
__________________________________________________
1) آیه 18 سوره مزمل. [.....] )
2) آیه اول سوره انشقاق. )
3) آیه 34 سوره لقمان. )
ص: